kamusznik właściwy

Plecha:
Skorupiasta, endolityczna lub rozlana do 8 cm średnicy, cienka, jednolita lub spękana do areolkowatej, czasami z czarnym do brązowego przedpleszem na obwodzie lub między areolkami. Areolki o nieregularnym kształcie, 0,4-0,5(0,8) mm średnicy. Powierzchnia górna biała, żółtawo-biała, szaro-zielona lub jasno-szara, rzadko z odcieniem pomarańczowym, szorstka. Kora bezbarwna lub czasem inkrustowana pomarańczowymi kryształkami, powyżej 10-35 mikrometrów grubości, zwykle bez warstwy epinekralnej. Rdzeń biały, I-, ze strzępkami, 3,5-4 mikrometrów średnicy. Warstwa glonów 60-65 mikrometrów grubości, złożona z komórek o średnicy 9-10(14) mikrometrów.
Owocniki:
Apotecja, okrągłe, czasem skupione, siedzące, zwężone u podstawy, 0,3-1(1,5) mm średnicy. Tarczki czarne, płaskie lub wypukłe, matowe, czasami oprószone. Brzeżek początkowo wyraźny, zwykle trwały, czarny lub sporadycznie karminowo-czerwony, zwykle jednolity. Osłona owocników czarna do ciemno-brązowej na obwodzie, brązowa do ciemno-brązowej wewnątrz, 60-100 mikrometrów szerokości w górnej części, 80-120 mikrometrów szerokości w części dolnej. Strzępki około 3 mikrometrów szerokości. Hymenium w części dolnej bezbarwne, w górnej oliwkowo-brązowe, I+ niebieski, 60-90(120) mikrometrów wysokości. Parafyzy rozgałęzione i zespolone, 1,2-1,8 mikrometrów szerokości w części dolnej i 2-3,5 mikrometrów szerokości na wierzchołku. Hypotecjum jasnobrązowe do brązowego, zazwyczaj ciemne, do 150-270 mikrometrów grubości. Worki maczugowate, o wymiarach 55-80 x 10-20 mikrometrów, 8-zarodnikowe. Askospory jednokomórkowe, bezbarwne, proste, elipsoidalne, o wymiarach 10-17(22) x 5-9(9,5) mikrometrów. Pyknidy zagłębione w plesze. Pyknokonidia bezbarwne, pręcikowate, o wymiarach 9-14 x 1 mikrometrów.
Barwienia:
Plecha K- lub K+ żółty, C-, KC-, P- lub P+ pomarańczowy.
Metabolity wtórne:
Porpidia crustulata wytwarza kompleks kwasu stiktowego lub u niektórych okazów brak jest substancji porostowych wykrywalnych za pomocą TLC. Plecha barwi się od K na kolor żółty, a od PD na kolor czerwony, jeśli w plesze obecny jest kwas stiktowy (Fryday 2005). Drugi chemotyp tego gatunku produkujący kwas norstiktowy, został podany przez Rambolda (1989) z Australii. W materiale pochodzącym z Polski nie wykryto tej substancji. U większości okazów stwierdzony został kwas stiktowy. W przypadku 35 z 245 okazów brak było substancji porostowych widocznych na chromatogramie. Mogło to być spowodowane niskim stężeniem substancji, co w efekcie uniemożliwiło ich wykrycie. Plecha P. crustulata zwykle bywa bardzo cienka, a to z kolei powoduje trudności w uzyskaniu odpowiedniej ilości materiału do ekstrakcji wtórnych metabolitów. Miąższ plechy nie barwi się od jodu.
Podłoże i ekologia:
Porpidia crustulata, podobnie jak pozostałe porosty należące do tego rodzaju, jest taksonem epilitycznym. Zdarza się, choć rzadko, że notowana jest także na różnych nietypowych podłożach, np. na fragmentach worka lub na drewnie (Purvis i inni 1992). W Polsce występuje przeważnie na skałach krzemianowych i piaskowcach, na kamieniach, kamykach oraz na cegłach. Jeden z okazów znaleziony został na kawałku drewna, natomiast inny, na fragmencie starego, skórzanego buta. Porost preferuje zwykle nasłonecznione, otwarte miejsca zarówno na nizinach, jak i w górach. Często pojawia się na kamieniach okrytych ziemią (Rambold 1989). Podobne preferencje siedliskowe wykazuje w Australii (Rambold 1989), Ameryce Północnej (Gowan 1989a) oraz w Europie (Gowan, Ahti 1993; Fryday 2005).
Występowanie:
W całej umiarkowanej i arktycznej strefie alpejskiej w Europie, Azji, Ameryce Północnej i Południowej, Australii i Azji. Gatunek podał po raz pierwszy z terenu Polski Koerber (1855). Notowano go w kraju na bardzo dużej liczbie stanowisk (Fałtynowicz 1992). Porpidia crustulata należy do najczęstszych przedstawicieli rodzaju i posiada potwierdzone stanowiska z północnej, północno-wschodniej oraz południowej części Polski. Wydaje się być rzadszy w Polsce Środkowej, co jednak może wynikać z braku odpowiednich siedlisk lub podłoży na tym terenie.
Uwagi:
W pewnych rejonach znany jest chemotyp Porpidia crustulata z kwasem norstiktiowym. Nieco bardziej wytrzymała Porpidia macrocarpa występuje zwykle na większych wysokościach i często brakuje jej metabolitów wtórnych. Ponadto, zarodniki Porpidia macrocarpa są zwykle większe niż u Porpidia crustulata.
Gatunek ten charakteryzuje się zwykle jasno-zielono-szarą do białawej lub ciemno-szarą, nierówną, rzadko spękaną plechą, małymi, zwykle nie oprószonymi apotecjami, często ułożonymi w koncentrycznych pierścieniach i produkcją kwasu stiktiowego (patrz Fryday 2005). Jak sugeruje Buschbom & Mueller (2004), Parmelia crustulata  jest bardzo ściśle związane z Parmelia macrocarpa. W materiale polskim, dziesięć okazów Parmelia crustulata błędnie zostało podanych jako Parmelia macrocarpa. Oba gatunki  mogą wyglądać podobnie, ale Parmelia crustulata wyróżnia się mniejszymi apotecjami, mniejszymi zarodnikami i krótszym hymenium, ale najważniejszym czynnikiem jest grubość właściwego brzegu plechy. U Parmelia crustulata jest on bardziej delikatny i cieńszy, mniej niż 0,08 mm szerokości, podczas gdy w Parmelia macrocarpa  brzeg ten jest grubszy i zawsze szerszy niż 0,1 mm (Fryday 2005). Fryday (2005) badał kolekcje typu Porpidia crustulata i Porpidia macrocarpa i potwierdził, że  pigmentacja owocników, szerokość excypularnych strzępek, rozmiar zarodników workowych i wysokości hymenium zależy od wielkości apotecjów. Tak więc oddzielenie Parmelia crustulata od Parmelia macrocarpa na podstawie tych parametrów, jakie proponowane są przez Vainio (1934), Hertel (1977), Inoue (1983a, 1983b, 1983c) i  Gowan (1989b) nie może być uznane za wiarygodne. Wielkość apotecjów, szerokość właściwego brzegu plechy wydają się być jedynymi czynnikami odróżniającymi te gatunki.

Synonimy:

Biatora crustulata (Ach.) Hepp,  more, Haplocarpon crustulatum (Ach.) M. Choisy, Haplocarpon meiosporum (Nyl.) M. Choisy, Huilia crustulata (Ach.) Hertel, Lecidea crustulata (Ach.) Spreng., Lecidea crustulata f. athallina O. Behr, Lecidea crustulata f. convexella (Vain.) Vain., Lecidea crustulata f. crustulata (Ach.) Spreng., Lecidea crustulata f. fuscella Mudd, Lecidea crustulata f. itatiaiae Redinger, Lecidea crustulata f. minutissima (Vain.) Vain., Lecidea crustulata f. subminutissima (Vain.) Vain., Lecidea crustulata subsp. crustulata (Ach.) Spreng., Lecidea crustulata var. crustulata (Ach.) Spreng., Lecidea crustulata var. meiospora (Ach.) Flagey, Lecidea crustulata var. soredizodes Lamy ex Nyl., Lecidea crustulata var. viologranulata Walt. Watson, Lecidea scutellata Walt. Watson

Opracował: Grzegorz Gajkowski